Türkiye’de, öteden beri, toplumu öğretmenlerin ileri götüreceği, bu nedenle on-ların büyük bir görev karşısında bulundukları sıklıkla dile getirilir. Fakat, öğretmen-lerimizin kendilerinden beklenenleri başaracak donanımda ve güçte olup olmadıkları araştırılmaz, tartışılmaz. Gerçekten şimdiye kadar öğretmenlerin toplumumuzdaki yerini, toplumsal değişmelerdeki etkilerini konu alan bilimsel ve kapsamlı bir çalışma yapılmamıştır. Böylece eserimiz bu alanda ilk ve halen tek çalışmadır.Öğretmenlerin Türkiye’de önce 1848-1940 yılları arasında toplumsal değişmeler-deki etkilerini konu alan bu araştırmaya 1968’de Ankara Üniversitesi Eğitim (Bilim-leri) Fakültesi Eğitim Sosyolojisi kürsüsünde ve Türk Eğitim Tarihi dalında Doçentlik Tezi olarak başlanmış ve Tez 1972’de başarılı görülmüştür. Sonradan biraz daha geliş-tirilerek 1978’de yayınlanmıştır. Eser kısa sürede tükendiği, öğretmenler ve öğretmen adayı öğrencilerce çok arandığı halde o haliyle tekrar yayınlanmasına gidilmeyip 34 yıl boyunca defalarca gözden geçirilip yeni bilgiler eklenerek, kapsamı da 1839’dan 1950’ye kadar genişletilerek ve yeniden yazılarak bu 2. baskıya gidilmiştir.Bu eserin özgün yönleri ve Türk eğitim düşüncesine başlıca katkıları şunlardır:1) Türk eğitim tarihi alanında şimdiye kadar genellikle eğitim kurumlarının ta-rihçeleri araştırılmışken bu Tezde eğitimin temel ve etkin ögesi öğretmen okul ve sos-yal çevre içinde toplumsal değişmeye etki ve katkıları bakımından ele alınmaktadır. Böylece çalışma hem tarihsel hem de eğitimsel, sosyolojik, psikolojik, siyasî boyutlara sahiptir.2) Geçmişte öğretmenlerin toplumsal değişmedeki etkilerini anlayabilmek için izlenmesi gerekli yöntem sorunu ortaya atılarak tartışılmış, bunun için temel olarak öğretmenlerin meslekî ve toplumsal statülerinin, yani güçlerinin araştırılması gerektiği bir varsayım olarak ileri sürülmüştür. Bu, ilk kez bu eserde tarafımızdan ileri sürülen bir varsayımdır ve daha sonra öğretmen sorunlarını incelemek için birçok araştırmacı tarafından benimsenmiştir.3) Öğretmenlerin statülerini ve güçlerini biçimlendiren unsurlardan meslekî olanlar öğretmen sorunları başlığı altında ve başlıca altı maddede sistemleştirilmiş, bunlara ilişkin her dönemde ayrıntılı bilgiler verilmiştir.Öğretmen sorunları başlığı altında incelenen konular şunlardır:1. Öğretmenlerin sayısal durumu2. Öğretmenlerin yetiştirilmesi sorunu3. Öğretmenlerin hukukî statüsü4. Öğretmenlerin ekonomik sorunları5. Öğretmenlerin örgütlenme sorunları6. Öğretmenlerin meslekî yayınları
4) Öğretmenlerin statü ve güçlerinin şekillenmesinde etkisi bulunan meslek dışı unsurlardan başlıcaları da öğretmen-resmî makamlar ilişkileri, öğretmen-halk ilişkile-ri ve halkın eğitsel değerleri vb. başlıklar altında derinlemesine incelenmiştir.5) Öğretmenlerin çeşitli sorunları araştırılırken bilinmeyen birçok yeni bilgi ve-rilmiştir. Örneğin, 1848’de açılan ilk Darülmuallimînin (Öğretmen Okulu) Nizamna-mesi, 1860’ta meslek dışından yapılan ilk öğretmen atamaları, öğretmen örgütlenme-sinin tarihsel gelişimi ve etkileri, öğretmenlerin meslekî dergileri, bunlarda yer alan başlıca yazılar, öğretmen-politika ilişkileri, halkın ve öğretmenin öğretmen ve eğitim algıları vs. gibi konular ilk kez ve ayrıntılarıyla bu çalışmada ele alınmaktadır. Böyle-ce, öğretmen ve eğitimcilere aradıkları birçok yeni bilgi sunulduğu gibi Türk eğitim tarihinde ve eğitim araştırmalarında, şimdiye dek üzerinde durulan klâsik konuların dışında çok önemli sorunlar bulunduğu da ortaya konmaktadır.6) Konu ile ilgili ilk kaynaklara ulaşılmaya çalışılmış, değerlendirme ve yorumlar-da tam bir yansızlığa özen gösterilmiştir.7) Araştırmamız esas olarak yazılı ilk kaynaklara dayanmakla beraber, konumuz-la ilgili birçok olay yaşamış, bilgili, eski öğretmenlerden de sözlü tarih yöntemi ile çok özgün, hiçbir yerde bulunmayan bilgiler derlenmiştir.8) Bu eser, çok yönlü ve karmaşık bir alanda 44 yıllık bir araştırmanın ürünüdür. Kendisi ile temas ettiğimiz Ord. Prof. Dr. Hıfzı Veldet Velidedeoğlu bize gönderdiği 1969 tarihli bir mektubunda şöyle yazmıştır: *Doçentlik Tezi olarak seçmiş olduğunuz konunun, çok araştırma ve sabır isteyen çetin bir konu olduğunu düşünerek, tarihi-mizin el değmemiş bir safh asını aydınlatma başarısına erişmenizi can ve gönülden dilemekteyim.* (Bkz. Belge II/2).Bu eser tamamen Türkiye gerçeğine oturtulmuştur ve öğretmenlerimize ilişkin sorunları deşmekte, sergilemektedir. Öğretmen onda kendi sorunlarının kökenleri-ni ve sosyolojisini, başka bir deyimle kendini bulacaktır. Eser, öğretmenlerimize mes-lekleri hakkında sosyolojik ve tarihsel bir bakış kazandırarak onlarda meslek bilincinin güçlenmesine de katkıda bulunabilecektir. Türk Eğitim Tarihi, Öğretmenlik Mesleğine Giriş, Eğitim Sosyolojisi, Sosyoloji... okuyan, Türkiye’de toplumsal değişmelere ilgi duyan öğrenciler ve aydınlara da yararlı olacaktır. Kuşkusuz dünün tecrübe ve dersleri bugünkü öğretmen ve eğitim politikamızın daha iyi belirlenmesinde de işe yarayabilir.Araştırmalarımın her aşamasında bana destek olan eşim Prof. Dr. Emine AKYÜZ’e teşekkür borçluyum. İkinci baskıyı gerçekleştiren Pegem Akademi yö-neticileri Servet SARIKAYA, Gürsel AVCI’ya ve değerli çalışanlarına, ayrıca Tarcan Matbaası’nın değerli ustalarına içten teşekkür ederim.Ankara, Aralık 2012