Gerileme olgusu karşısında Osmanlı münevverleri farklı cenahlarda ve fakat aynı konularda pek çok fikir öne sürmüşlerdir. Devrin en önemli fikir cereyanlarından biri olan Türkçülüğün Ziya Gökalp, x, y ve z gibi önde gelen simaları, geleneksel Osmanlı devlet ve toplum yapısından Cumhuriyet’e doğru evrilen süreçte ortaya koydukları modernleşme tezlerinin tam merkezine din-toplum ilişkilerini koymuşlar ve devlet, toplum, örf, kadın, ibadet, usûl, dil ve hukuk gibi konularda kalem oynatmışlardır. Bu durum onları fıkıh ve fıkıh usûlü konusunda yenilikçi bir perspektif geliştirmeye götürmüştür. Gökalp ve fikirdaşları metodoloji tarihinin Osmanlı modernleşmesine tekabül eden kavşağında İçtimâî Usûl-i Fıkıh adını verdikleri orijinal bir hukuk usûlü önermişlerdir. Onlar bu metodolojiyi bazı toplumsal konulara da uygulamış ve farklı görüşler ileri sürmüşlerdir. Sosyal olguyu ve değişimi dikkate alan bu görüşler, doğal olarak geleneksel fıkhî yaklaşımları benimseyenlerce sert bir şekilde eleştirilmiştir. Bununla birlikte bu görüşler, fikir çevrelerinde güçlü bir yankı bulmuş ve Cumhuriyet’in ilk yıllarındaki tartışmalara referans teşkil etmiştir. 19. yüzyıldan 20. yüzyıla doğru uzanan yolda, bir medeniyet mirası olan gelenek ile her daim yeni bir inşayı gerektiren gelecek arasında bir fikir yolculuğuna çıkan bir grup münevvere refakat ederken, yolun ve yolcuların gerçekliğinden kopmamaya çalıştık.